VASAT ÜMMET VE VASIFLARI

Allahu Zülcelâl buyuruyor; “Böylece, sizler insanlara birer şahit (ve örnek) olasınız ve Peygamber de size bir şahit (ve örnek) olsun diye sizi orta yolu tutan bir ümmet yaptık. Her ne kadar Allah’ın doğru yolu gösterdiği kimselerden başkasına ağır gelse de biz, yönelmekte olduğun ciheti ancak; Rasûl’e tabi olanlarla, gerisin geriye dönecekleri ayırt edelim diye kıble yaptık. Allah imanınızı boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz, Allah insanlara çok şefkatli ve çok merhametlidir.” (Bakara; 143)

Başka bir ayeti kerime de ise; “Allah sizi hem daha önce hem de bu Kur’an’da Müslüman diye isimlendirdi ki Peygamber size şahit (ve örnek) olsun, siz de insanlara şahit (ve örnek) olasınız.” (Hac; 78).

Bu iki âyete göre Allah’ın son Nebi ve Rasulü olan Hazreti Muhammed sallallahu aleyhi vesellemin Ümmetinin, “Ümmeti Vasat” yani “Orta Ümmet” ve ‘Müslüman’ diye isimlendirilme gerekçeleri belirtilmiştir; Onlar, insanlığa şahit olsun, Allah Rasulü sallallahu aleyhi vesellem de onlara şahit olsun…

Âyette geçen “vasat” kelimesi dikkat çekmektedir. Bu kelime, “orta, merkez” anlamına gelmektedir. Kenar ve çevre bozulmaya her zaman daha uygundur. Dolayısıyla orta daha güvenlidir.  Ayrıca, “vasat” kelimesi, hayır ve şer bakımından övülme ve yerilmelerin ortasını ifade için de kullanılır. (el-Isfahânî, el-Müfredât fî garibi’l-Kur’an, s. 522).

Ebû Saîd el-Hudrî, Rasulullah sallallahu aleyhi vesellemin âyette zikredilen “Sizi orta yolu tutan bir ümmet yaptık” ifadesini,“Biz sizi adaletli bir ümmet kıldık” şeklinde izah ettiğini rivayet etmiştir. (Tirmizî; Tefsir, 2)

Orta ümmetin diğer insanlara şahit olması sadece ahirette değil, bu dünyada da geçerlidir. Allah bu ümmetin şahitliğine önem vermektedir. Enes b. Mâlik radıyallahu anh şöyle anlatmaktadır: “Onlar bir cenazenin yanından geçip onu hayırla anmışlar, bunun üzerine Rasulullah (sallallahu aleyhi vesellem), “Vâcib oldu” demiştir. Sonra başka bir cenazenin yanından geçmişler, onun ise kötülüğünü anlatmışlar. Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem onun için de “Vâcib oldu” demiştir. Bunun üzerine Ömer b. Hattab, “Ne vâcib oldu?” diye sormuş. Rasulullah (sallallahu aleyhi vesellem) da “Şunu hayırla andınız ona Cennet vâcib oldu. Şunu da kötülükle andınız onun için de Cehennem vâcib oldu. Sizler yeryüzünde Allah’ın şahitlerisiniz” buyurdu. (Buhârî, Cenaiz, 86; Şehadât, 6; Müslim, Cenaiz, 60).

Vasat Ümmetin özellikleri

Orta ümmetin özelliklerinden birisi hak yolu göstermek ve hüküm verdiğinde adaletle hükmetmektir:  “Yarattıklarımızdan, hakka sarılarak doğru yolu gösteren ve hak ile adaleti gerçekleştiren bir topluluk vardır.” (A’raf; 181)

Orta ümmetin bir başka özeliği inanmakla birlikte, iyiliği emredip kötülüklerden vazgeçirmeye çalışmaktır: “Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten men eder ve Allah’a iman edersiniz. Kitap ehli de inansalardı elbette kendileri için hayırlı olurdu. Onlardan iman edenler de var. Ama pek çoğu fâsık kimselerdir.” (Âl-i Imrân; 110).

Orta ümmetin özelliğinden birisi de dosdoğru olmaktır. “Senin yanında hak yola dönenlerle birlikte, sana buyrulduğu gibi dosdoğru ol! Siz de azıp sapmayın. Allah yaptıklarınızı çok iyi görmektedir.” (Hûd; 112)

Allah’ın Rasulü sallallahu aleyhi vesellem, ümmetini aşırılık konusunda uyararak daha önceki ümmetlerin dinde aşırı gitmeleri, onların helak sebebi olduğunu bildirmektedir. “Ey İnsanlar! Dinde aşırılıktan sakının. Çünkü sizden öncekileri dinde aşırılık helâk etti.” (İbn Mâce, Menâsik, 63)

Allah’ın Rasûlü sallallahu aleyhi vesellem, Müslümanların kendisine karşı olan saygı ve övgülerinin de bir ölçü içinde olmasını istemiştir. “Hıristiyanların Meryem oğlunu (İsa’yı) övmekte aşırı gittikleri gibi siz de beni övmede aşırı gitmeyin. Şüphesiz ki ben Allah’ın kuluyum. Onun için bana Allah’ın kulu ve Rasûlü deyin.” (Buhârî,  Enbiyâ, 48).

Önceki ümmetlerin aşırılıkları

Hıristiyan ve Yahudiler, Allahu Zülcelâl’in, Zatına yakışmayacak vasıflandırmalar yapmışlardır: “Yahudiler, “Üzeyr Allah’ın oğludur” dediler. Hıristiyanlar ise, “İsa Mesih Allah’ın oğludur” dediler. Bu onların ağızlarıyla söyledikleri (gerçeği yansıtmayan) sözleridir. Onların bu sözleri daha önce inkâr etmiş kimselerin söylediklerine benziyor. Allah onları kahretsin. Nasıl da haktan çevriliyorlar!” (Tevbe; 30)

Hıristiyan ve Yahudilerin oğul edindi demeleri yetmediği gibi daha ileri giderek peygamberlerini ve hahamlarını ilah edinmişlerdir: “(Yahudiler) Allah’ı bırakıp, hahamlarını; (Hıristiyanlar ise) rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih’i rab edindiler. Oysa, bunlar da ancak bir olan Allah’a ibadet etmekle emrolunmuşlardır. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. O, onların ortak koştukları her şeyden uzaktır.” (Tevbe; 31)

Ehli Kitabın haddi aşmaları ve aşırı gitmelerine Allah-u Teâlâ gazabına vesile olmuştur. “Ey kitab ehli! Dininizde taşkınlık etmeyin ve Allah hakkında ancak doğru olanı söyleyin! Meryem oğlu İsa Mesih, sadece Allah’ın elçisi, Meryem’e atmış olduğu kelimesi ve O’ndan bir ruhtur. Allah’a ve peygamberlerine inanın (Allah) üçtür demeyin. Kendi yararınız için buna son verin. Muhakkak ki Allah tek bir ilâhtır. O, çocuk sahibi olmaktan yüce (münezzeh)dir. Göklerdeki ve yerdekilerin hepsi O’nundur. Vekil olarak Allah yeter.” (Nisâ; 171)

“De ki: Ey kitap ehli! Dininizde haksız yere aşırı gitmeyin. Daha önce sapmış, birçoklarını da saptırmış ve böylece doğru yolu kaybetmiş bir kavmin keyiflerine uymayın.” (Mâide; 77)

Hıristiyan ve Yahudilerin aşırılıklarına bir misal olması açısından vereceğimiz şu örnek Hazreti Rasulullah sallallahu aleyhi vesellemin ümmeti olarak bizlerin nasıl davrandığına da bir açıklama olacaktır: “Hıristiyanlar kadınların hayız görmesine hiç önem vermez, hayızlı kadınlarla ailevî ilişki konusunda da bir sakınca görmezlerdi. Bu tefrittir. Yahudiler ise hayızlı kadınla ailevî ilişki şöyle dursun, aynı odada oturmazlar, beraber yiyip içmezlerdi. Bu ise ifrattır. Araplar, Cahiliyette Yahudilerin ifratına tabi olmuşlardır.” (Ahmed Naim-Kamil Miras, Tecrid-i Sarih, I, 219)

İslam ise orta ümmeti onların aşırılıklarından uzaklaştırarak bu durumda olan kadınlardan bu hallerinde iken sadece ailevî ilişki kurmayı yasaklayarak (bkz. Bakara, 2/222) orta yolu tavsiye etmiştir.

Sahip olunması gereken
ölçüler ve örnekler

Allah Teâlâ, Ümmeti Muhammedi böyle örnekleri anlatarak Yahudi ve Hristiyanların düştükleri aşırılıklara düşmelerini engellemek istemektedir. Bu uyarılardan dolayı Hazreti Rasulullah’ın Ümmetinde inançla ilgili aşırılıklara az rastlanılmıştır. İbadet konusunda ise Hz. Peygamber döneminden itibaren zaman zaman bazı aşırılıklara rastlanılmıştır. Fakat Allah Rasülü sallallahu aleyhi vesellem vereceğimiz örneklerde olduğu gibi onları ikaz ederek, sahip olunması gereken ölçünün ne olduğunu beyan buyurmuşlardır:

Sa’d b. Ebî Vakkas’tan rivayet edildiğine göre Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem, Osman b. Maz’ûn’ın kadınlardan uzaklaşıp evlenmekten kaçınma teşebbüsünü reddetmiştir. Hadisin ravisi bu haberi anlattıktan sonra “Şayet, Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem, Osman b. Maz’ûn’a kadınlardan uzaklaşıp evlenmeme isteğine izin vermiş olsaydı, bizler muhakkak hadım olurduk” demektedir. (Buharî, İman, 8)

Bir defasında, kıldığı namazların çokluğundan dolayı Havlâ isimli kadını övgüyle anlatan Hz. Aişe’ye Allah’ın Rasulü sallallahu aleyhi vesellem Efendimiz şöyle cevap vermiştir: “Bırakın (böyle şeyleri)! Güç yetireceğiniz işleri yapın. Vallahi siz bıkarsınız da Allah bıkmaz!” (Buhârî, İmân, 32; Müslim, Müsâfirîn, 221)

Allah Rasulü sallallahu aleyhi vesellem, kayalıklar üzerinde uzun süre namaz kılan bir kimseyi görünce de; “Ey İnsanlar!  Size gereken orta yoldur. Vallahi siz bıksanız da Allah bıkmaz!” (İbn Mâce, Zühd, 28) buyurmuştur.

Allah Rasulü sallallahu aleyhi vesellem Efendimiz, Selmân el-Fârisî ile Ebu’d-Derdâ’yı kardeş yapmıştı. Ebu’d-Derdâ, Müslüman olduktan sonra kendisini ibadetten alıkoyduğu için ticareti dahi bırakıp kendisini ibadete vermiş bir kimseydi. Bir gün Selmân, Ebu’d-Derdâ’ya misafir oldu. Bu sırada onun hanımı Ümmü’d-Derdâ’yı bakımsız elbiseler içerisinde görerek: “Bu halin ne böyle ey kardeşimin hanımı?” diye sordu. Ümmü’d-Derdâ da: “Senin kardeşin Ebu’d-Derdâ’nın dünyaya ihtiyacı kalmamıştır” karşılığını verdi. Biraz sonra Ebu’d-Derdâ geldi ve kardeşi Selman için yemek yaptırdı. Sofra geldiğinde Hz. Selman, Ebu’d-Derdâ’ya: “Gel sen de ye!” dedi. O da oruçlu olduğunu söyledi. Bunun üzerine Selmân: “Sen ev sahibi olduğun halde yemezsen ben de bu yemekten aslâ yemem” dedi. O zaman Ebu’d-Derdâ oturup onunla birlikte yedi.

Gece olduğunda ise her zamanki gibi yine ibadete dalmak istedi. Ancak Selmân ona engel olarak: “Hayır! Artık yatıp uyumalısın” dedi. O da Hz. Selmân’ın sözünü dinleyerek yatıp uyudu. Ancak bir müddet sonra ibadet için tekrar kalkmak istedi. Fakat Selmân radıyallahu anh bu kez de ona mani oldu. Nihayet gecenin sonlarına doğru Hz. Selmân: “Artık kalkabilirsin” dedi. Böylece ikisi birlikte kalktılar ve namaz kıldılar.

Namazdan sonra Hz. Selmân, Ebu’d-Derdâ radıyallahu anha şunları söyledi: “Rabb’inin senin üzerinde birtakım hakları vardır. Her hak sahibine hakkını vermelisin!” Ebu’d-Derdâ daha sonra bunları Allah’ın Rasulü sallallahu aleyhi vesellem Efendimize naklettiğinde “Selmân doğru söylemiştir” buyurdular.” (Buhârî, Savm, 51; Tirmizî, Zühd, 63)

Az olsa bile devamlı olsun

Ebu Hüreyre’nin rivayet ettiği bir hadiste Allah’ın Rasûlü, dinin özünde kolaylık olduğunu, dolayısıyla orta yolu tutmak gerektiğini bildirmektedir. “Şüphesiz bu din kolaylıktır. Hiçbir kimse yoktur ki, bu din hususunda (amellerim eksiksiz olsun diye) kendini zorlasın da din ona galebe etmesin. Öyle olunca ortalama gidin. (Eğer tam yapamazsanız, ona) Yaklaşın, (az olsa da devamlı amel ve ibadetten dolayı) sevinin. Sabah,  akşam ve gecenin bir bölümünde Allah’tan yardım isteyin.” (Buhârî, İman, 29)

Son olarak şu hadis, Müslümanın sadece inanç ve ibadetler konusunda değil hayatının her anında ifrattan ve tefritten uzak, orta bir yol tutması gerektiğine işaret etmektedir: “Dostuna zaman gelecek düşmanın olabilir gibi davran. Düşmanına da gün gelir dostun olabilir gibi davran.”  (Tirmizî, Birr ve Sıla, 60).